Лы Жібек жолы

Лы Жібек жолы?лы Жібек жолы.

VI-XII ?асырда Орта Азия мен ?аза?станда ?алалар тез ?сті. Олар сауда мен ?ол?нерді?, дін мен м?дениетті? тірегіне айналды. Батыс Т?ркістан жерінде Суяб, ??лан, Мерке, Тараз, Отырар, Испиджаб сия?ты ?алалар бой к?терді. Оларды? к?терілуі тапты? ?о?амны? шы?уыны? ай?ын к?рінісі еді.

Орта ?асырда ?аза?стан ?зіні? ?алалары ар?ылы ?лемдік ?арым-?атынастан тыс?ары ?алмай, Еуропа ж?не Азия елдерімен Жібек жолы ар?ылы сауда жасасып, байланысын ?зген жо?. Б?л кезде ?аза?станны? о?т?стігінде басты ж?не ірі ?алаларды? бірі-Испиджаб(?азіргі Сайрам) болды. Оны? толы? сипаттамсын ?л-Макдиси берген. Испиджаб ірі ?ала,-деп жазды ол.Оны? рабады(к?зеті) мен т?ратын мединасы бар. Онда т?бесі жо? базарлар, мата базары мен ?лкен мешіт бар. Оны? 4 ?а?пасы: Нуджакет ?а?пасы, Фархан ?а?пасы,Шахраны ?а?пасы, Б??ара ?а?пасы ?р ?а?паны? жанында рабады бар.

VI-XII ?асырларда тікелей орталы?ы ретінде м?лім бол?ан Испиджабта тауарларды? к?птеген т?рлері ?ндіріліп, осы жерден бас?а жа?тар?а мата, ?ару-жара?, мыс пен темір ?кетіліп т?рды. А?ын суы мол, а?ашы к?п ж?не тамаша ба?шалары бар е? г?лденіп, к?ркейген кенттерді? бірі бол?ан Испиджаб ?аласыны? ?азылып, зерттеліп осы уа?ыт?а дейін сыры ашыл?ан жо?. Біра? оны? ?андай р?лі бол?аны туралы жазба деректер аз емес.

?аза?станны? Сырдарияны? орта бойына орналас?ан ірі ?алаларыны? бірі-Отырар. Араб-парсы деректемелерінде Отырар ?аласы Фараб, одан б?рын Тарбан деп те атал?ан. ІХ ?асырды? бас кезінде арабтар Фадл-Ибн Сахлды? бас?аруымен Отырар айма?ын басып алу?а тырысты. Ол шекаралы? ?скеріні? басты?ын ?лтірді ж?не ?арл?? жа?буыны? ?лдарын ?ол?а т?сірді деп хабарлайды ?асырларда Отырар шахристаны м?наралары бар дуалдармен ?оршал?ан. Б?л дуалдар ?айта салын?ан т?рінде IX-X ?асырлар?а дейін са?тал?ан.

Архиология ж?не архивтік материалдар бойынша.

VII-VIII ?асырларда Отырарды? билеушісі ?зін те?десі жо? Отырарбенді патшасы деп ата?ан. ?ала айма?ында бол?ан бірнеше ?са? ?оныстар мен ?алаларды? бірі Кедер IX-X ?асырларда оазисті? астаналы? орталы? д?режесіне дейін к?терілген, м?ны? ?зі саяси жа?дайды? ?згеруіне ж?не осы ауданны? о?ыздар?а ба?ынуына байланысты еді. Отырар ?мірі Х-ХІІ ?асырлардан кейін де жал?асып, оны? орта Сырдария ??іріні? экономикасы мен м?дениетіне ы?палы к?шті бол?ан. Отырар к?лемі жа?ынан е? ?скен ?ала екен.

?аза?стан?а белгілі бол?ан орта ?асырлы? ?алаларды? бірі — Тараз. Ол жазба деректемелерде 568 жылдан бастап аталады. Византия императоры Юстианны? елшісі Земарх Килликискийді? Батыс т?рік ?а?анаты Дизабул?а берген есебінде Таразды? да аты атал?ан. Шамамен 680 жылы ?ытай саяхатшысы Сюань Цзан Таразды (Далассы) ше?бері 8-9 лиге жеткен ма?ызды сауда орталы?ы деп сипаттайды.

VII ?асырда Тараз ?лы Жібек жолында?ы ірі мекенге айналды. Оны шап?ыншылы?тан ?ор?ау кезінде т?рік, ?арл??, о?ыз тайпалары, араб ж?не иран жауынгерлеріні? басын алып, талай рет ойранын шы?ар?аны ж?нінде тарихи ма?л?маттар бар.

X-XII ?асырларда Тараз ?аласыны? су ??бырлары, сонымен ?атар к?йген кірпіштен к?пшілік ?шін салын?ан моншасы бол?ан. О?ан жа?ын жерде Айша-бибіні? к?мбезі к?терілген. Ол жа?сы к?йдірілген кірпішпен ?аланып безендірілген, ?абыр?аларына ою-?рнектер салын?ан. ?атты ?ирап тек батыс жа? ?абыр?асы мен б?рышы са?талып ?ал?ан б?л к?мбез ?азір ?алпына келтірілді. Тараз жеріндегі орта?асырлы? с?улет ?неріні? та?ы бір ескерткіші-?арахан к?мбезі. ?кінішке орай, ?ира?ан к?мбез XX ?асырды? басында ?айта т?р?ызылып, с?нді ?рнектері ?шіп кеткен. Бізге дейін жеткені тек оны? суреті ?ана.

Тараз Жетісуды? саяси, экономикалы? ж?не м?дени ?міріні? ірі орталы?ы бол?ан. Оны? т??ірегіндегі Талас, Асса сия?ты ?зендерді? бойында т?менгі Барысхан, Хамукет, Жікіл, Адахкет, Ден, Нуджикет, ??лан, Мерке, Аспара, Ж?л, Баласа??н, Барсхан ?алалары мен ?оныстары бір-біріне тізбектеліп жал?асып жатты. Сондай-а? Іле ?зеніні? ал?абында ?ойлы?, Талхиз, Екі-о?ыз сия?ты бас?а да ?алалар орналас?ан.

XI ?асырда Ясы (Т?ркістан) ?аласы Шау?ар округіні? орталы?ы санал?ан. М?нда XII ?асырды? ая?ында Ахмет Яссауи к?мбезі салынып, ?ала діни орталы??а айналады.

Сырдарияда?ы ірі ?ала-Сы?ана?. ?аза?станны? солт?стігі мен солт?стік-шы?ысына баратын керуен жолдарыны? ?илысында орналас?ан ол XII ?асырда ?ыпша? бірлестігіні? орталы?ы болды. ?азір Сы?ана?ты? орнында Суна? ата ж?рты бар.

X-XII ?. Орта Азия мен ?аза?станда жо?арыда айтыл?ан кенттерден бас?а жа?а бір?атар ?алалар ?арашо?ы, ?арна?, Ашынас, Баршылылы?кент т.б. пайда болды. Оларды? алып жат?ан жер к?лемі ?л?айып, сауда шаруашылы? орталы?ы-шахристаннан рабад?а ауыс?ан.

?аза?стан жеріндегі халы?тарды? зкономикалы? ?мірінде сауда орасан зор р?л ат?арды. Жазба деректемелер О?т?стік ?аза?стан мен Жетісу ?алаларыны? Визиантия, Иран, Орта Азия, Кавказ, Алтай, Сібір, Шы?ыс Т?ркістанмен ты?ыз сауда ?атынасы бол?анын д?лелдейді. VI- X ?. Халы?аралы? саудада ?лы Жібек жолыны? зор ма?ызы болды. Б?л жол Шаштан Газгирдке, одан Испиджаб?а жетті, одан ?рі керуендер Тараз ?аласына беттеген.Исфиджаб пен Тараз арасында бірнеше ша?ын ?алалар мен керуендер аялдайтын сарайлар Жібек жолы Тараздан терістікке ?има?тар?а ?арай Адахкет,Дех-Нуджикент ?алаларын басып ?тті.

Тараздан Жібек жолымен Т?менгі Барысхан?а, ??лан?а, одан ?рі Меркеге ж?не Аспара?а ?арай ш?быра жолшыбай бірнеше ?алалар?а со?ып, Бедел мен А?судан ас?ан керуендер Шы?ыс Т?ркістан?а барып жетеді екен.

Исфиджаб ?аласынан солт?стікке ?арай шы??ан керуен жолы ?аратауды? терістік бауырында?ы ??мкент, Баба-ата, Соза? ?алаларын,одан кейін Орталы? ?аза?стан далаларын басып ?тіп, Ке?гір, Жезді, Н?ра, сондай-а? Ыр?ыз бен Ертіс а??арларына, ?има?-?ыпша? тайпалары мекендеген аудандар?а ?арай беттейтін бол?ан. Ма?ызды сауда жолдарында керуен сарайлар, жолда ??ды?тар мен су ?оймалары орналас?ан.?зендерге к?пірлер салын?ан.?алаларда сауда орны,ірі базарлар бол?ан. Орта Азиядан шыны, асыл заттар,к?п ?олданылатын ?нер б?йымдары, жыл?ы малы т.б шы?арылып, ?ытайдан жібек, фарфор, керамика ?келінетін. Шеттен ?келінетін б?йымдар-меруерттен, лазуриттен, маржаннан жасал?ан немесе солармен ?шекейленген заттар.

?алаларды? ?сіп ?ркендеуі,сауданы? дамуы,ауыл шаруашылы?ы ?німдеріне с?ранымды арттыр?ан.М?ны? ?зі егіншілік пен мал шаруашылы?ыны? дамуына себепкер болды.Жауын-шашынны? аз болуына байланысты ?аза?станда егіншілік к?бінесе суармалы негізде дамыды.

Егін шаруашылы?ы елді? О?т?стігінде, Сырдария, Арыс, Бадам ?зендері ал?абында, Жетісуда, Іле ?зені бойында біршама жа?сы дамыды.Орталы? ?аза?стан егіншілікпен суды? тапшылы?ына байланысты тек ?зен ал?аптары мен тау бауырында?ы жерлерде ?ана ш??ылданды.Елді? барлы? жерлерінде егіншілік к?сіптері мал шаруашылы?ымен ?штасып жатты.

IX-XII ?асырларда Отырар ??ірі суармалы егіншілікті? орталы?ы болды.М?нда егістік к?п тарма?ты суландырмалы ж?йемен жабды?талды.Су жолы Арыс ?зеніндегі су ?оймасы ар?ылы ж?ргізіліп,оны? бір саласы Отырар ?аласына келді, екінші саласы ??йры? т?бе, Алтын т?бе, Жалпа? т?бе, Марданк?йік ?алаларына барды.Отырар?а баратын су жолы т??іректегі рабадтарды сумен ?амтамасыз етіп, сонымен бірге ?аланы? солт?стігіндегі ал?апты суландыр?ан. Ал Сырдарияда?ы су жолы Сауран мен Сы?ана?ты ж?не сол жа?алауда?ы С?ткентті, Арк?кті, А??ор?ан ж?не ?зкентті сумен ?амтамасыз еткен. Талас жотасыны? тау бауырларында?ы жерді суландыру ?шін Бадам, Сайрамсу, Арыс, А?су ?зендеріні? суы пайдаланыл?ан.

Жер кетпен т?різді темір шоттар ж?не темір,не шойын ?штары бар,жер жыртатын ??ралдармен ??деліп,егін ору темір ора?пен ж?ргізілген.Д?нді ?нта?тау ?шін тас дирмендер ?олданыл?ан. ?олдан суару негізінде Жетісу т?р?ындары асты? ?сіріп, ж?зім шаруашылы?ымен ж?не шарап жасаумен айналысты, ба?ша ж?не бау да?ылдарын екті. Тауды? т?менгі етектерінде Тал?ар, Есік, ?аскеле?, ?лкен ж?не Кіші Алматы, Ба?анас, К?ксу, Лепсі ?зендеріні? орта ж?не т?менгі а?ыстарыны? бойында да суландыру ??рылыстары бол?ан. Талас ?зенінен Тараз ?аласына тартыл?ан су жолы ар?ылы ?аланы? айналасында?ы бау-ба?шалар су?арылып, г?лдеп т?р?ан.?аза?стан жерінде халы?тар ?здеріні? даму д?режесіне ?арай ?ол?нер к?сібімен де ш??ылданды.

Феодалды? ?атынастарды? дамуы селолы? ?ауымдарды? натуральды шаруашылы?ыны? біртіндеп ыдырауына ?кеп со?ты.

Понравилась статья? Поделиться с друзьями:
Строительство и ремонт
Добавить комментарий